Effecten van aanraking

Leerdoelen van deze les:

• Je weet hoe belangrijk aanraking is.
• Je hebt kennis van het hormoon oxytocine.
• Je bent bekend met grenzen en ethiek rondom aanraking.
• Je weet wat de term ‘huidhonger’ inhoudt.

Een primaire levensbehoefte

Aanraking is een basale levensbehoefte van mens en dier. Sinds de jaren 50 van de vorige eeuw het eerste onderzoek werd uitgevoerd bij babyaapjes die bij de moeder werden weggehaald en zonder aanraking opgroeiden, is aangetoond dat deze aapjes later ernstig gestoord (sociaal) gedrag vertoonden. Sindsdien is er veel onderzoek gedaan naar het belang van aanraking en huid-op-huid contact. Er zijn langzamerhand voldoende onderzoeksgegevens over het effect van aanraking bij baby’s op de ontwikkeling van de hersenen en het hormoonstelsel. Vroeger dacht men dat de aanleg van de hersenen volgens een vaststaand, genetisch bepaald patroon verliep. Inmiddels is gebleken dat die ontwikkeling een veel opener en dynamischer proces is, waarbij de ervaringen die baby’s opdoen in hun eerste (en tweede) levensjaar een grote rol spelen. Baby’s die veel worden aangeraakt en gekoesterd produceren oxytocine en andere hormonen die de ontwikkeling van synapsen (de verbindingen tussen de hersencellen) stimuleren.

Bij baby’s die niet of onvoldoende worden aangeraakt en geknuffeld komen vooral stresshormonen vrij, die de hersenontwikkeling negatief beïnvloeden. Onvoldoende aanraking veroorzaakt stress bij baby’s. Andersom is het ook zo, dat aanraking en koestering de meest effectieve manier is om stress tegen te gaan.

Het zenuwstelsel van baby’s beschikt niet over een rem om stress zelf te stoppen en is hiervoor afhankelijk van de troostende en koesterende volwassenen in zijn omgeving. Krijgt een baby deze aanraking niet of te weinig, dan wordt zijn stress-systeem voor de rest van zijn leven overactief afgesteld. Als kind en als volwassene blijven zij ‘lichtgeraakt’ reageren op stress met de productie van grote hoeveelheden stresshormoon. Met als gevolg grotere kans op angst- en slaapstoornissen, hoge bloeddruk, depressie. Tot zover aanraking als voorwaarde voor een gezonde ontwikkeling.

Oxytocine

Het weldadige gevoel dat massage geeft is op celniveau te herleiden tot het hormoon oxytocine. Oxytocine is een hormoon dat in de hypofyse van zoogdieren wordt aangemaakt. Het wordt ook wel het knuffelhormoon genoemd. Oxytocine speelt een belangrijke rol bij de bevalling, bij de productie van moedermelk en het geven van borstvoeding en bij liefdevolle en ontspannende aanraking. Het is een bepalende factor in de binding van moeder en kind en bij sociaal gedrag in het algemeen. Het maakt dat mensen elkaar vertrouwen en dat sociale coherentie kan ontstaan. Vertrouwen is onontbeerlijk in vriendschap, liefde, familie en organisaties en het speelt een cruciale rol in nationale en internationale economie en politiek. Er wordt wel verondersteld dat een gebrek aan oxytocine een rol speelt bij het ontstaan van autisme.

In een beroemd experiment van Dr. Michael Kosfeld van de Universiteit van Frankfurt in 2005 werd het belang van oxytocine voor het vertrouwen tussen mensen aangetoond. In een samenwerkingsverband moest geld geïnvesteerd worden met als doel zoveel mogelijk winst te realiseren. Het toedienen van oxytocine had tot gevolg dat proefpersonen bereid waren meer geld te investeren, niet omdat men makkelijker risico’s nam, maar omdat men meer vertrouwen had in de ander en daarom geld uit handen durfde te geven terwijl het risico om bedrogen te worden en alles te verliezen ook aanwezig was. De conclusie uit het onderzoek was kort gezegd: “…there is a simple hypothesis about what might have a key role in the human brain in steering the decision to trust another human: oxytocin.”

De ‘ambassadeur’ van het hormoon is Kerstin Uvnas Moberg. Zij schreef het boek: De Oxytocine Factor. Zij geeft aan dat er naast het ‘vecht of vlucht’ hormoon adrenaline ook een ‘rust en verbondenheids’ hormoon is. Het hormoon is ontdekt in 1906 als aanjager van de bevalling. Uit later onderzoek bleek dat het ook vrijkomt bij het ‘toeschieten’ van de moedermelk. In het boek van Moberg staan nog veel andere onderzoeken beschreven waarbij werd aangetoond dat oxytocine een rol speelt en een heilzaam effect heeft.

In een onderzoek kregen ratten oxytocine toegediend. Zij werden nieuwsgieriger en minder bang. Ze durfden sneller de veiligheid van hun nest te verlaten om een onbekende omgeving te verken[1]nen. Oxytocine had hier een duidelijk angstverminderend effect.

Oxytocine wordt via de bloedbaan als hormoon en via het zenuwstelsel als neurotransmitter verspreid.

Indeling van de aanraking

Een grove indeling van verschillende soorten aanraking werd gemaakt door Richard Heslin. Hij categoriseerde de aanrakingen naar de boodschap die er mee wordt uitgedrukt: van onpersoonlijk tot persoonlijk:

• Functioneel-professioneel zoals een kapper met een klant, een voetbaltrainer met een speler en een dokter met een patiënt.
• Sociaal-beleefd zoals een handdruk of een vluchtige kus.
• Vriendschappelijk-warm zoals een vriendschappelijke klop op de schouder of een warme omhelzing.
• Liefde-intimiteit zoals een kneepje in de wang van je geliefde en een hartstochtelijke kus.
• Seksueel prikkelend zoals wederzijdse aanraking die gepaard gaat met seksueel contact.

Huidhonger: de behoefte aan aanraking

Onze huid is het grootste en, na onze hersenen, toch wel het belangrijkste orgaan dat we hebben. Wanneer je wordt geaaid en gestreeld zet dat processen in werking die niet alleen voor welbehagen zorgen, maar ook voor een betere gezondheid. Het is van levensbelang. Veel mensen lijden gebrek aan aanrakingen en ondervinden hier hinder van. Vaak zelfs zonder dat ze weten wat de oorzaak van die hinder is. De hunkering naar aanraking noemen we ‘huidhonger’.

Emotie en gevoel

Huidhonger krijg je bij gebrek aan of verlangen naar huidcontact. Heb je een relatie en zit je midden in een relationele ruzie, dan is het laatste waar je behoefte aan hebt, dat degene met wie je het op dat moment helemaal hebt gehad je aanraakt. Huidcontact kan dan heftige emoties oproepen. Ben je verkikkerd op iemand dan is alles wat je wilt diens aanraking en is de kracht van de aanraking intens. Je wilt niets liever dan die ander aanraken, voelen en dichtbij je hebben.

Huidcontact is dan ook de meest intieme communicatievorm tussen twee mensen. Huidcontact geeft ook subtiele gevoelens van tederheid en verbondenheid. Lichaamscontact zegt vaak meer dan woorden. Daarom is het soms meerzeggend om elkaar aan te raken dan je met woorden te uiten. Je geliefde kan al door je omhelzing precies aanvoelen wat je stemming is.

Levensbehoefte en weerstand

Voordat je als foetus licht en geluid kon waarnemen, voelde je met jouw huid iedere beweging in het lichaam van jouw moeder. Daarmee is je huid al voor je geboorte het meest belangrijke orgaan dat je hebt. Aanraken is een levensbehoefte en even basaal als eten en drinken. Verscheidene onderzoeken hebben aangetoond dat de meeste mensen die als baby of kleuter niet voldoende door hun ouders werden geknuffeld, gestreeld en gekust later een slechtere lichamelijke weerstand hebben. Dat komt omdat je minder antistoffen aanmaakt als je niet genoeg wordt aangeraakt. Het is zelfs zo dat zieke mensen er veel baat bij kunnen hebben wanneer zij meer worden aangeraakt. Onderzoeken toonden aan dat mensen sneller herstelden van zware inspanning wanneer zij lichaamscontact hadden. Dit effect was groter bij hen die aangeraakt werden door hun eigen partner. Waarschijnlijk omdat deze aanrakingen vertrouwd zijn.

Regels van het aanraken

Toch vinden veel mensen aanrakingen vaak eng. Aanraken is intiem en intimiteit is alleen toegestaan volgens bepaalde codes. Zo zijn er ongeschreven afspraken over welke aanrakingen bij welke gelegenheden gepast zijn: het zijn de omgangsvormen die we allemaal kennen. De meeste mensen voelen intuïtief aan hoe dat lichaamscontact ‘hoort’ te voelen. Zo kennen we de groetende handdruk, een speels kieteltje, een vriendschappelijk klopje, een koesterende knuffel, een bestraffende tik, een helende handoplegging, een verleidende kus of een ondersteunende omhelzing. Al die aanrakingen hebben een algemeen aanvaarde duur of intensiteit. Zodra daarvan wordt afgeweken (te klef, te veel, te heftig of te lang) dan krijgen we het Spaans benauwd.

Gelukkig zijn er ook omgangsvormen ontwikkeld waarbij de afspraak is dat we ons daar zonder risico volledig aan kunnen overgeven. Zo is massage een vrij intieme aanraking, maar de codes zorgen er voor dat we met een gerust hart een wildvreemde aan onze huid kunnen laten zitten, zonder dat dit tot pijnlijke situaties of verkrampte spieren door schaamte zal leiden. Professionele massages richten zich op bepaalde spiergroepen, acupunctuurpunten of zenuwbanen. Een stevige massage is niet alleen lekker en ontspannend, maar heeft ook positieve fysieke gevolgen. Elke handgreep geeft een mechanische prikkel die direct werkt op de circulatie van het bloed en lymfevocht. Massagegrepen hebben een stimulerend effect op de deling van huidcellen en ze voeren eventueel overtollig vocht in het onderhuidse bindweefsel af. Afvalstoffen in de spieren worden afgevoerd en verklevingen in de gewrichten worden losgewerkt. Een ontspannende massage is dus heel gezond en stimulerend. Bijkomend voordeel is dat het ook nog eens heerlijk aanvoelt.

Chronisch gebrek

In onze cultuur raken mensen elkaar veel te weinig aan om aan de dagelijkse behoefte aan aanraking te voldoen. Helaas is hiervoor geen supplement te verkrijgen. Door onze cultuur lijden veel mensen aan huidhonger. Dit zou al een stuk verbeteren wanneer partners in ieder geval de huidhonger van de ander serieus nemen en aan de behoefte aan aanraking voldoet. Je zou het niet voor mogelijk houden, maar het serieus nemen van de behoefte aan aanraking zou zelfs echtscheidingen kunnen voorkomen.

71% van cliënten die in therapie wordt aangeraakt, heeft er baat bij.

Verbeteringen op het gebied van:

• Vertrouwen in zichzelf en anderen
• Gevoel van eigen kracht
• Grenzen stellen
• Hulp vragen waar nodig

“Aanraken geïndiceerd voor mensen met een gestagneerde ontwikkeling van hun gevoelsleven”

Aanraken: het onderzoek

Hoe vaak raken Nederlanders elkaar eigenlijk aan? Psychologie Magazine deed een onderzoek via de mail. Met een representatieve steekproef onder 300 mensen tussen 19 en 65 jaar onderzochten we hoe Neder­­­­landers omgaan met aanraken. Met wie zijn we het meest close? Zijn vrouwen fysieker dan mannen? Hoe vaak hebben we fysiek contact op het werk? Zoenen we onze moeder én onze vader?

Gemiddeld ervaren we zes keer per dag een aanraking, blijkt uit het onderzoek. Het meest aangeraakt wordt de partner, gevolgd door familie, vrienden en collega’s. Veel mensen geven aan wat voorzichtiger te zijn geworden met aanraken door alle negatieve publiciteit rondom ongewenste intimiteiten en kindermisbruik. Vooral mannen zijn voorzichtiger geworden (41%); van de vrouwen is een kwart meer op haar hoede. Met name bij andermans kinderen is het oppassen geblazen, zo blijkt. Van de mensen die voorzichtiger zijn geworden, kijkt driekwart vooral uit met het aanraken van andermans kinderen. Maar ook op het werk zijn veel mensen terughoudender. Ruim eenvijfde van de mannen is voorzichtiger geworden met het aanraken van vrouwelijke collega’s.

Wie raken elkaar aan?

Onze eerste vraag was hoe vaak we de mensen in onze omgeving aanraken. Wie raken we het meest aan: onze partner, onze kinderen, ouders, vrienden? Wat opvalt:

• Onze partner raken we het meest aan van iedereen: 97% raakt zijn partner vaak aan.
• Vrouwen raken hun vriendinnen vaker aan dan hun mannelijke vrienden. 31% van de vrouwen zegt vaak te worden aangeraakt door vriendinnen, tegen 18% van de mannen.
• Na onze partner raken we onze kinderen het meest aan: 86% doet dat vaak. Naarmate we ouder worden, neemt dit af – we raken onze eigen ouders veel minder frequent aan dan onze kinderen.
• Vrouwen hebben meer fysiek contact met de kinderen van anderen dan mannen. 48% van de vrouwen wordt door hen omhelsd, tegen 29% van de mannen.
• Ongeveer eenderde van de collega’s raakt elkaar niet aan. 32% wordt nooit aangeraakt door mannelijke collega’s, 27% nooit door vrouwelijke collega’s.
• Met bazen is er minder lichamelijk contact dan tussen gelijkwaardige collega’s. De overgrote meerderheid wordt nooit aangeraakt door zijn baas. Mannelijke bazen zijn wel iets makkelijker met aanraken dan vrouwelijke bazen: 19% van de respondenten wordt wel eens aangeraakt door zijn vrouwelijke baas, 26% door zijn mannelijke baas.

Hoe raken we elkaar aan?

Omhelzen, een arm om de schouder of middel, een klopje op de schouder of de arm, zoenen, handen geven: er zijn allerlei manieren om een ander aan te raken. Onze vraag was wie we op welke manier aanraken. Wat opvalt:

• De partner wordt op de meeste manieren gekoesterd: 95% omhelst, 87% zoent elkaar, 73% slaat een arm om de schouder of het middel, 62% geeft een klopje op de schouder of de arm.
• Vrouwen raken hun ouders vaker aan dan mannen: 39% raakt hun moeder vaak aan en 36% hun vader, tegen respectievelijk 29% en 25% van de mannen.
• Moeders zoenen vaker met hun zonen dan met hun dochters. 49% van de dochters is on kissing terms met hun moeder, tegen 65% van de zonen.
• Vrouwenvriendschappen zijn fysiek intiemer dan mannenvriendschappen. 60% van de vrouwen omhelst haar vriendinnen, en 53% zoent elkaar. Mannen onder elkaar zijn minder klef: slechts 11% zoent elkaar en 21% omhelst elkaar. Liever geven ze elkaar een hand (64%).
• Op het werk wordt gekozen voor afstandelijker vormen van aanraking. 58% van de vrouwen en 43% van de mannen geeft hun collega’s een klopje op de schouder of de arm.

Worden we vaak genoeg aangeraakt?

De overgrote meerderheid van de mensen (rond de 80%) is dik tevreden. Wie nog wel iets te wensen hebben:

• Ongeveer één op de vijf partners: 25% van de mannen en 22% van de vrouwen wil vaker worden aangeraakt door zijn partner.
• Moeders: 18% van de moeders zou haar kinderen wel wat vaker willen aanraken.
• Dochters: 14% van de dochters zou haar moeder vaker willen aanraken, 10% haar vader.

Met dank aan onderzoeksbureau R&M.

Bekijk deze video:

Grenzen & ethiek bij aanraking

Nu je weet dat aanraking zo belangrijk is voor de mens zou je bijna vergeten dat er door aanraking ook een hoop trauma’s ontstaan. Vooral vrouwen hebben veel vervelende ervaringen met aanraking die grensoverschrijdend is. De #Metoo beweging zorgt voor een bewustwording en hopelijk een kentering.

Als massagetherapeut is het vanzelfsprekend dat je iemand gaat aanraken ook al kun je in je praktijk ook mensen tegenkomen die beschadigd zijn. Wees dus altijd zorgvuldig en duidelijk.

Voor andere beroepen is aanraken (ook door de Metoo beweging) nog moeilijker geworden. Dat maakt het soms krampachtig en moeilijker. In de reguliere zorg is aanraking een taboe geworden.

Het veld is vrij strikt als het gaat om lichamelijk contact tussen arts en patiënt. Gert van Dijk, ethicus van de KNMG (Genootschap van artsen):

“Waar de grens ligt, hangt af van de situatie. Een kinderarts moet een hand op de rug van een kind kunnen leggen als die pijn heeft na een prik. In de psychiatrie is die hand op de rug weer lastig. De betekenis van de aanraking tussen arts en patiënt verschilt per sector. De grens is moeilijk aan te geven. Het vereist een zekere gevoeligheid over wat wel en wat niet kan. De aanraking moet altijd ten bate van de patiënt zijn en bijdragen aan goede zorgverlening, dat staat voorop. Daarnaast gaat het om de context; zijn er andere mensen bij, bijvoorbeeld?”

Opdracht: Een student (man 54 jaar) kwam met de volgende vraag: Een minderjarige vrouw heeft gevraagd om een massagesessie. Hoe ga ik hiermee om? Moet ze toestemming van haar ouders hebben?

Hoe zou jij hierop antwoorden?

Bronnen:

• Anatomie en fysiologie, Gregoire et al.
• Psychologie Magazine
• De Psycholoog
• Lesmap Esoterra (opleiding masseur en opleiding massagetherapeut)
• Mens & Gezondheid